Он знал девять языков и был человеком широкого кругозора, перевел на армянский язык произведения Гете, Гомера, Крылова и Карамзина, открыв соотечественникам мировую литературу. 15 октября 1805 г. (по другим сведениям 1809 г.) в селе Канакер, близ Еревана родился основоположник новой армянской литературы и нового литературного языка Хачатур Абовян.Говоря о жизни и творчестве великого просветителя, невозможно не вспомнить о его тесных связях с Россией и русской культурой. Абовян выражал искреннюю любовь ко всей прогрессивной России, разделяющей радости и горести многострадального армянского народа.Будучи студентом Дерптского университета в Лифляндии (в современном Тарту, Эстония) Хачатурян пользовался славой русоведа среди преподавателей этого известного учебного заведения. Поэтому дети некоторых преподавателей брали у Абовяна уроки русского языка.В Дерптском университете будущий автор «Ран Армении» устанавливает связи с некоторыми русскими литераторами. Здесь, в частности, он познакомился с В. А. Жуковским, который в то время остановился на несколько дней в Дерпте, от встречи с которым у него остались самые теплые воспоминания, описанные в своем дневнике от 3 сентября 1833 года.Среди писателей Армении Абовян стал первым ярким деятелем, испытавшим влияние русской духовности, подчеркивал важность русского языка, и в то же время стал ключевым проводником культуры России. Писатель хорошо знал и любил русскую литературу, был одаренным переводчиком. Его переводы были сделаны на народном языке в противовес господствовавшему в литературе языку — грабару. В предисловии к книге «Занятия на досуге» (1841) Абовян писал: «Переводил я так, чтобы по душе было нашему народу».Абовян впервые познакомил армянского читателя с произведениями Карамзина (повесть «Остров Борнгольм», баллада «Раиса»), Хемницера (басня «Зеленый осел»), Крылова (басни «Ворона и Лисица», «Прохожие и Собаки», «Мартышка и Очки», «Волк и Ягненок», «Пустынник и Медведь», «Слон и Моська» и др.). X. Абовян особенно охотно переводил басни Крылова: их идейное содержание и направленность несомненно отвечали настроениям самого переводчика. Басня — тематически и строем образов наиболее близка к народному творчеству. Она является самой доступной формой проповеди и наиболее демократична из всех литературных жанров.Призывая к активному усвоению и творческому осмыслению русской литературы, Хачатур Абовян всей своей деятельностью непосредственно служил этому делу. Он первый создал образ русской женщины в армянской литературе (драма «Феодора»).В своем романе «Раны Армении» Хачатур Абовян дал концентрированное выражение своим представлениям об исторической роли России в судьбе армянского народа. Роман – шедевр новой армянской литературы, оригинальное по форме и содержанию воплощение ее эпических и художественных традиций. Это первое армянское произведение литературы на ашхарабаре (современный армянский) – понятном простому народу языке.Роман о трагической судьбе армянского народа и его освободительной борьбе полюбился не только армянским литераторам, но и русской интеллигенции. Сергей Шервинский, переводчик, подаривший в 1948 г. «Раны Армении» русскому и советскому читателю, писал позднее в своей литературоведческой статье «О стиле «Ран Армении» (1955): «Задача – раскрыть мучительную судьбу армянского народа, привлечь к нему внимание культурного человечества, а также провозгласить во всеуслышание неизбежность и благодатность сближения с русским народом – выполнена была Абовяном в его романе с неуклонной последовательностью, с той безудержной страстностью, которой нельзя не восхищаться при чтении этой патриотической исповеди».Поэт Михаил Дудин также восторгался гением писателя и реформатора: «Хачатур Абовян! Кто он и что он сделал в истории? Он был заступником народа, был борцом за справедливость, он был пророком истины. Он показал миру раны своей Армении в прямом понимании этого слова и, как гласит одна из легенд, ушел в туман истории в заоблачные вершины на Арарат. У каждого человека есть своя вершина. У Хачатура Абовяна есть Арарат – вершина его творческого духа. Как он собирался на эту вершину, дело воображения. Он шел к вершине своего творческого духа путем познания… Он был человеком, имеющим сердце Прометея».
перевод:
Նա գիտեր ինը լեզու և լայնախոհ մարդ էր, հայերեն թարգմանեց Գյոթեի, Հոմերոսի, Կռիլովի և Կարամզինի գործերը՝ բացելով համաշխարհային գրականությունը հայրենակիցների առաջ։ 1805 թվականի հոկտեմբերի 15-ին (այլ տվյալներով՝ 1809 թ.) Երևանի մերձակա Քանաքեռ գյուղում ծնվել է հայ նոր գրականության և նոր գրական լեզվի հիմնադիր Խաչատուր Աբովյանը։Խոսելով մեծ մանկավարժի կյանքի ու գործունեության մասին՝ անհնար է չհիշել նրա սերտ կապերը Ռուսաստանի և ռուսական մշակույթի հետ։ Աբովյանն անկեղծ սեր հայտնեց բազմաչարչար հայ ժողովրդի ուրախությունն ու վիշտը կիսող ողջ առաջադեմ Ռուսաստանի հանդեպ։Լինելով Լիվոնիայի Դորպատի համալսարանի ուսանող (ներկայիս Տարտուում, Էստոնիա) Խաչատուրյանը այս նշանավոր ուսումնական հաստատության ուսուցիչների շրջանում վայելում էր ռուս գիտնականի համբավը։ Ուստի որոշ ուսուցիչների երեխաներ Աբովյանից ռուսերենի դասեր առան։Դերպտի համալսարանում «Վերք Հայաստանի» ապագա հեղինակը կապ է հաստատում ռուս որոշ գրողների հետ։ Այստեղ, մասնավորապես, նա հանդիպել է Վ.Հայաստանի գրողներից Աբովյանը դարձավ առաջին ականավոր գործիչը, ով ենթարկվել է ռուսական ոգեղենության ազդեցությանը, ընդգծել ռուսաց լեզվի կարևորությունը և միևնույն ժամանակ դարձել ռուսական մշակույթի առանցքային դիրիժորը։ Գրողը լավ գիտեր ու սիրում էր ռուս գրականությունը, շնորհալի թարգմանիչ էր։ Նրա թարգմանությունները կատարվել են ժողովրդական լեզվով՝ ի տարբերություն գրականության մեջ գերիշխող լեզվի՝ գրաբարի։ Աբովյանը «Հանգստի գործունեություն» (1841) գրքի առաջաբանում գրել է.Աբովյանը հայ ընթերցողին նախ ծանոթացրել է Կարամզինի («Բորնհոլմ կղզի» պատմվածքը, «Ռաիսա» բալլադը), Խեմնիցերի («Կանաչ էշը» առակը), Կռիլովի («Ագռավն ու աղվեսը», «Անցորդներ» առակները։ -կողմից և շները», «Կապիկն ու ակնոցները», «Գայլն ու գառը», «Ճգնավորն ու արջը», «Փիղն ու մոզուկը» և այլն): Խ. Աբովյանը հատկապես պատրաստակամ էր թարգմանել Կռիլովի առակները. դրանց գաղափարական բովանդակությունն ու ուղղվածությունը, անկասկած, համապատասխանում էին հենց թարգմանչի տրամադրությանը։ Առակը թեմատիկորեն և ժողովրդական արվեստին ամենամոտ պատկերների կառուցվածքում է։ Դա քարոզչության ամենահասանելի ձևն է և գրական բոլոր ժանրերից ամենաժողովրդավարականը։Ռուս գրականության ակտիվ յուրացման և ստեղծագործական ընկալման կոչ անելով՝ Խաչատուր Աբովյանն իր ողջ գործունեությամբ անմիջականորեն ծառայեց այս գործին։ Նա առաջինն էր, ով հայ գրականության մեջ կերտեց ռուս կնոջ կերպարը («Թեոդորա» դրաման)։Խաչատուր Աբովյանն իր «Հայաստանի վերքերը» վեպում խտացված արտահայտություն է տվել հայ ժողովրդի ճակատագրում Ռուսաստանի պատմական դերի մասին իր պատկերացումներին։ Վեպը հայ նոր գրականության գլուխգործոց է, իր էպիկական ու գեղարվեստական ավանդույթների ձևով և բովանդակությամբ ինքնատիպ մարմնացում։ Սա առաջին հայկական գրական ստեղծագործությունն է Աշխարհաբարում (ժամանակակից հայերեն)՝ հասարակ ժողովրդին հասկանալի լեզու։Հայ ժողովրդի ողբերգական ճակատագրի և նրա ազատագրական պայքարի մասին վեպը սիրահարվեց ոչ միայն հայ գրողներին, այլև ռուս մտավորականությանը։ Թարգմանիչ Սերգեյ Շերվինսկին, ով 1948-ին ռուս և խորհրդային ընթերցողներին ներկայացրեց «Հայաստանի վերքերը», ավելի ուշ իր գրական հոդվածում «Հայաստանի վերքերի ոճը» (1955) գրեց. մերձեցում ռուս ժողովրդի հետ,- կատարեց Աբովյանն իր վեպում անսասան հետևողականությամբ, այն անսանձ կրքով, որով չի կարելի չհիանալ հայրենասիրական այս խոստովանությունը կարդալիս։Բանաստեղծ Միխայիլ Դուդինը նույնպես հիացել է գրողի և բարեփոխիչի հանճարով. «Խաչատուր Աբովյան. Ո՞վ է նա և ի՞նչ է արել պատմության մեջ։ Նա ժողովրդի պաշտպանն էր, նա արդարության մարտիկ էր, նա ճշմարտության մարգարե էր։ Նա աշխարհին ցույց տվեց իր Հայաստանի վերքերը՝ բառիս ուղիղ իմաստով ու, ինչպես լեգենդներից մեկն է ասում, պատմության մշուշի մեջ գնաց դեպի Արարատի երկինք բարձր գագաթները։ Յուրաքանչյուր մարդ ունի իր գագաթնակետը: Խաչատուր Աբովյանն ունի Արարատ՝ իր ստեղծագործական ոգու գագաթնակետը։ Թե ինչպես էր նա գնում այս գագաթը, երեւակայության հարց է։ Նա գիտելիքի միջոցով հասավ իր ստեղծագործական ոգու գագաթին… Նա Պրոմեթևսի սրտով մարդ էր»: